Алтын Астық

Ақмола облысында санитарлық қауіпсіздіктің нәзік шекарасы тағы да еске салынды – әсіресе жаз маусымында. Мамыр айының соңында Бурабай ауданында тағы бір жаппай тамақтан улану оқиғасы тіркелді: 18 бала зардап шекті, төртеуі Көкшетау қаласының жұқпалы аурулар бөліміне жатқызылды. Алғашқыда дәрігерлер бактериалды ішек инфекциясы деген болжам жасаған, алайда кейін диагноз “вирустық энтерит” деп нақтыланды. Бұл — жай ғана алаңдатарлық оқиға емес, балалардың жазғы демалысын ұйымдастыру мен қоғамдық тамақтандыру саласындағы жүйелі мәселелердің белгісі.

Соңғы үш жылда өңірде жаппай уланудың сегіз оқиғасы тіркелген – географиясы Бурабай, Қосшы және Көкшетау қалаларын қамтиды. Олардың салдарынан ондаған адам, соның ішінде балалар зардап шеккен. Бұл оқиғалар ауқымы жағынан еліміздің өзге өңірлеріндегі жағдайлардан аса ауыр болмаса да, олардың қайталануы орынды сұрақтар туындатады.

2024 жылы республика бойынша 18 жаппай улану оқиғасы тіркеліп, 700-ден астам адам зардап шеккен (оның 500-ден астамы – балалар). Осы жағдай аясында Ақмола облысында профилактика шаралары күшейтіліп отыр. Наурыз айынан бастап әлеуметтік желілер, тікелей эфирлер, семинарлар мен дәрістерді қамтыған кең көлемді ақпараттық науқан басталды. Сонымен қатар, рұқсатсыз жарнама таратушы балалар лагерьлеріне мониторинг жүргізіліп, кәсіпкерлермен түсіндіру жұмыстары жүріп жатыр.

Дегенмен, барлық түсіндіру шараларына, облыс әкімдігі, прокуратура және бизнес өкілдерінің қатысуымен өткен үйлестіру жиналыстарына қарамастан, мәселе шешімін таппай тұр. Соңғы жағдай мамыр айының соңында – барлық жиындар мен бақылау туралы мәлімдемелерден кейін орын алды. Бұл оқиға тек жергілікті атқарушыларға ғана емес, рұқсат беру, мониторинг жүргізу және ведомствоаралық өзара іс-қимыл жүйесіне де сын тудырып отыр. Жоспарда көрсетілмеген, келісімсіз өткізілген футбол турнирі де алаңдатады – бұл жазғы демалыс нарығындағы «көлеңкелі» қызметке толық бақылаудың жоқтығын көрсетеді.

Бүгінгі күні облыста ресми түрде рұқсат алған 6 балалар лагері жұмыс істеуде. Олардың тізімі санитариялық қызметтің ресми сайтындағы арнайы парақшада жарияланып тұрады. Алайда негізгі қауіп – дәл осы рұқсатсыз демалыс базаларында, бейресми лагерьлер мен лицензиясыз қызмет көрсететін асханаларда жатыр.

Тамақтан улану оқиғалары, тіпті қайғылы салдарға әкеп соқпаса да, “жаздың үйреншікті статистикасы” ретінде қабылданбауы тиіс. Әрбір жағдай – ата-ананың сеніміне сызат түсіретін, баланың денсаулығына қауіп төндіретін және бүкіл жүйеге сын болатын елеулі сынақ. Профилактикалық жұмыстар нақты қауіптердің алдын ора алмаған жағдайда, кез келген ақпараттық науқан жай ғана формалдылық болып қала бермек.

Республика Казахстан, являясь участником основных международно-правовых договорных механизмов в сфере соблюдения прав человека, твёрдо придерживается политики нулевой терпимости к пыткам и насилию.

За последние годы Казахстан предпринял значительные шаги по искоренению пыток и созданию эффективной системы защиты прав человека. 

Благодаря масштабным реформам, инициированным по поручению Главы государства, система борьбы с пытками претерпела кардинальные изменения, став более прозрачной и эффективной. 

Одним из важнейших инструментов профилактики стал «Национальный превентивный механизм (НПМ)», успешно функционирующий более десяти лет по модели «Омбудсмен+». 

Эффективность участия НПМ обеспечивается конкретными законодательными и практическими мерами с учётом наилучших международных стандартов, отражённых в международных правовых актах ООН (Конвенция ООН против пыток, Минимальные Стандартные правила ООН в отношении обращения с заключёнными (Правила Нельсона Манделы), Правила ООН, касающиеся обращения с женщинами-заключёнными и мер наказания для женщин-правонарушителей, не связанных с лишением свободы (Бангкокские правила), Пекинские правила ООН и др.), а также основывается на нормах и институтах национального уголовно-исполнительного законодательства Казахстана.

Задачи, обозначенные Президентом Республики Казахстан Токаевым К-Ж.К. в Послании народу Казахстана от 16 марта 2022 года «Новый Казахстан: путь обновления и модернизации» относительно формирования нового качества нации, создания атмосферы «нулевой терпимости» к пыткам и жестокому обращению, достаточно точно отражают смысл функционирования НПМ. 

В рамках НПМ в Казахстане создана уникальная модель взаимодействия государственных органов и гражданского общества при координирующей роли Уполномоченного по правам человека в Республике Казахстан, нацеленная на искоренение пыток во всех учреждениях закрытого типа.

Число объектов, находящихся под мониторингом НПМ, увеличилось почти в шесть раз — с 600 до 3,5 тысяч, а количество посещений выросло в 2 раза.

В составе 20 региональных групп работают 105 независимых специалистов, включая врачей, правозащитников и социальных работников, деятельность которых осуществляется автономно от государственных органов, что гарантирует объективность и беспристрастность проверок.

Основные цели и задачи НПМ -предупреждение пыток и других форм жестокого, бесчеловечного или унижающего достоинство обращения и наказания. Его деятельность включает регулярные и внеплановые посещения учреждений, сбор информации о соблюдении прав человека, подготовку отчётов и рекомендаций для уполномоченных органов.

В 2024 году мониторингом охвачены 489 подмандатных объектов. Это организации органов внутренних дел – 249, просвещения – 108, социальной защиты населения – 79, здравоохранения – 49, обороны – 2 и национальной безопасности – 2. По результатам посещений в государственные органы внесены 3 254 рекомендации.

Региональными представителями Омбудсмена оказывается всестороннее содействие методического и организационного характера. Следует отметить, что в 2024 году по инициативе участников НПМ осуществлено 81 совместное посещение подмандатных учреждений. Региональными представителями Уполномоченного проведено 710 самостоятельных посещений, внесено более тысячи рекомендаций, 80% уже исполнены, к дисциплинарной ответственности привлечены 222 должностных лица.

Эффективность работы НПМ подтверждает и статистика поступающих жалоб на пытки. Последние 3 года мы наблюдаем серьёзное снижение жалоб с 447 до 111. 

Значительное снижение жалоб на пытки наблюдается при кратном увеличении числа осужденных должностных лиц за такие преступления с 17 до 47.

Это даёт серьёзные основания полагать, что комплексные меры, включая превентивные посещения, дают свой эффект.

Превентивные посещения участниками НПМ в 2024 году позволили выявить и актуализировать целый комплекс системных проблем, 12 характерных практически для всех учреждений системы образования, здравоохранения, социальной защиты, МВД, МО РК и др. 

Имеющиеся проблемы в основном касаются недостатков материально-технического обеспечения учреждений; материально-бытовых, санитарно-гигиенических условий; обеспечения своевременного доступа к первой доврачебной и к квалифицированной медицинской помощи; проблемы, связанные с нуждами и потребностями лиц с ограниченными возможностями по состоянию здоровья и других представителей уязвимых групп населения; обеспечения конфиденциальности юридической помощи;возможности подачи жалоб и обращений;осведомлённости персонала учреждений, ставших объектами превентивных посещений, о содержании международных стандартов прав человека и законодательства Республики Казахстан, о национальном превентивном механизме. 

Итоги работы НПМ отражены в консолидированном доклад, который подготовлен во исполнение ст. 23 Факультативного протокола к Конвенции против пыток и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания и в соответствии с требованиями, изложенными в согласованных руководящих принципах представления докладов согласно международным договорам о правах человека. 

Консолидированный доклад опубликован на официальном сайте Уполномоченного по правам человека в Республике Казахстан:  https://www.gov.kz/memleket/entities/ombudsman.

Защита и продвижение прав человека остаются главными задачами правозащитного института, направленными на повышение уровня социальной защиты, обеспечить достойные условия проживания и соблюдение прав уязвимых категорий населения, а также создания более эффективной и гуманной системы социального обслуживания в Казахстане. 

Гульнара Джанбекова

Представитель Уполномоченного 

по правам человека в Республике Казахстан 

по Акмолинской области

Қазақстан Республикасы Адам құқықтарын сақтау саласындағы негізгі халықаралық-құқықтық шарттық тетіктердің қатысушысы бола отырып, азаптау мен зорлық-зомбылыққа мүлдем төзбеушілік саясатын берік ұстанады.

Соңғы жылдары Қазақстан азаптауды жою және адам құқықтарын қорғаудың тиімді жүйесін құру жөнінде елеулі қадамдар жасады. 

Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша басталған ауқымды реформалардың арқасында азаптауға қарсы күрес жүйесі түбегейлі өзгерістерге ұшырап, барынша ашық әрі тиімді бола түсті. 

Алдын алудың маңызды құралдарының бірі «Омбудсмен+» моделі бойынша он жылдан астам табысты жұмыс істеп келе жатқан «Ұлттық алдын алу тетігі (ҰАТ)» болды. 

ҰАТ-ның қатысу тиімділігі БҰҰ-ның халықаралық құқықтық актілерінде көрсетілген ең үздік халықаралық стандарттарды ескере отырып, нақты заңнамалық және практикалық шаралармен қамтамасыз етіледі (БҰҰ азаптауға қарсы конвенциясы, БҰҰ-ның тұтқындармен қарым-қатынасқа қатысты ең төменгі стандартты ережелері (Нельсон Мандела ережелері), БҰҰ-ның сотталған әйелдермен қарым-қатынасқа қатысты ережелері және құқық бұзушы әйелдер үшін бас бостандығынан айырумен байланысты емес жазалау шаралары (Бангкок ережелері), Пекин БҰҰ ережелері және т. б.), сондай-ақ Қазақстанның Ұлттық қылмыстық-атқару заңнамасының нормалары мен институттарына негізделеді.

Қазақстан Республикасының Президенті К-Ж. К. Тоқаевтың 2022 жылғы 16 наурыздағы «Жаңа Қазақстан: ұлттың жаңа сапасын қалыптастыруға, азаптауға және қатыгездікке «нөлдік төзімділік» атмосферасын құруға қатысты жаңару және жаңғырту жолы атты Қазақстан халқына Жолдауында белгілеген міндеттері ҰАТ жұмыс істеуінің мәнін дәл көрсетеді. 

ҰАТ шеңберінде Қазақстанда барлық жабық үлгідегі мекемелерде азаптауды жоюға бағытталған Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің үйлестіруші рөлі кезінде мемлекеттік органдар мен азаматтық қоғамның өзара іс-қимылының бірегей моделі құрылды.

ҰАТ мониторингіндегі объектілер саны алты есеге жуық өсті — 600-ден 3,5 мыңға дейін, ал келушілер саны 2 есеге өсті.

20 өңірлік топтың құрамында дәрігерлерді, құқық қорғаушыларды және мемлекеттік органдардан дербес жүзеге асырылатын әлеуметтік қызметкерлерді қоса алғанда, 105 тәуелсіз маман жұмыс істейді, бұл тексерулердің объективтілігі мен бейтараптығына кепілдік береді.

ҰАТ – ның негізгі мақсаттары мен міндеттері-азаптаудың және қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын қарым-қатынас пен жазаның басқа түрлерінің алдын алу. Оның қызметіне мекемелерге тұрақты және жоспардан тыс бару, адам құқықтарының сақталуы туралы ақпарат жинау, уәкілетті органдар үшін есептер мен ұсынымдар дайындау кіреді.

2024 жылы мониторингпен 489 мандатты нысан қамтылды. Бұл ішкі істер органдарының ұйымдары – 249, ағарту – 108, халықты әлеуметтік қорғау – 79, денсаулық сақтау – 49, қорғаныс – 2 және ұлттық қауіпсіздік-2. Шығу нәтижелері бойынша мемлекеттік органдарға 3 254 ұсыным енгізілді.

Омбудсменнің өңірлік өкілдері әдістемелік және ұйымдастырушылық сипаттағы жан-жақты көмек көрсетеді. Айта кету керек, 2024 жылы ҰАТ қатысушыларының бастамасы бойынша мандатты мекемелерге 81 бірлесіп бару жүзеге асырылды. Уәкілдің өңірлік өкілдері 710 дербес сапар өткізді, мыңнан астам ұсынымдар енгізілді, 80% орындалды, 222 лауазымды тұлға тәртіптік жауапкершілікке тартылды.

ҰАТ жұмысының тиімділігін азаптауға түскен шағымдардың статистикасы да растайды. Соңғы 3 жылда біз шағымдардың 447-ден 111-ге дейін төмендегенін байқадық. 

Азаптауға шағымдардың айтарлықтай төмендеуі осындай қылмыстар үшін сотталған лауазымды адамдар санының 17-ден 47-ге дейін бірнеше есе артуы кезінде байқалады.

Бұл алдын-алу шараларын қоса алғанда, кешенді шаралар өз әсерін тигізеді деп сенуге үлкен негіз береді.

ҰАТ қатысушыларының 2024 жылы профилактикалық сапарлары білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау жүйесінің барлық мекемелеріне, ІІМ, ҚР ҚМ және т.б. тән 12 жүйелік проблемалардың тұтас кешенін анықтауға және өзектендіруге мүмкіндік берді. 

Бар проблемалар негізінен мекемелерді материалдық-техникалық қамтамасыз етудің кемшіліктеріне; материалдық-тұрмыстық, санитарлық-гигиеналық жағдайларға; алғашқы дәрігерге дейінгі және білікті медициналық көмекке уақтылы қол жеткізуді қамтамасыз етуге; денсаулық жағдайы бойынша мүмкіндіктері шектеулі адамдардың және халықтың осал топтарының басқа да өкілдерінің мұқтаждықтары мен қажеттіліктеріне байланысты проблемаларға; заң көмегінің құпиялылығын қамтамасыз етуге; заң көмегінің шағымдар мен өтініштер беру; адам құқықтарының халықаралық стандарттарының және Қазақстан Республикасының заңнамасының мазмұны туралы, ұлттық алдын алу тетігі туралы алдын ала бару объектілеріне айналған мекемелер персоналының хабардар болуы. 

ҰАТ жұмысының қорытындылары азаптауға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвенцияға Факультативтік хаттаманың 23-бабын орындау үшін және адам құқықтары туралы халықаралық шарттарға сәйкес баяндамаларды ұсынудың келісілген нұсқаулықтарында баяндалған талаптарға сәйкес дайындалған шоғырландырылған баяндамада көрсетілген. 

Шоғырландырылған баяндама Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің ресми сайтында жарияланды:  https://www.gov.kz/memleket/entities/ombudsman.

Адам құқықтарын қорғау және ілгерілету әлеуметтік қорғау деңгейін арттыруға, халықтың осал топтарының лайықты өмір сүру жағдайларын және құқықтарын сақтауды қамтамасыз етуге, сондай-ақ Қазақстанда әлеуметтік қызмет көрсетудің неғұрлым тиімді және ізгілікті жүйесін құруға бағытталған құқық қорғау институтының басты міндеттері болып қала береді.

Гүлнар Жәнібекова

Қазақстан Республикасындағы

Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің

Ақмола облысыбойынша өкілі