Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің Ақмола облысы бойынша өкілі Джанбекова ГүлнәрХамитқызымен сұхбат.
– Гүлнар Хамитқызы Қазақстандаазаматтардың құқықтарын қорғау бойынша қандай шаралар қабылданып жатқанын айтыпберіңізші?
– Соңғы жылдары біздің еліміз бірқатармаңызды бастамаларды іске асыру арқылы адамқұқықтары саласында белгілі бір жетістіктерге қолжеткізді.
Адам құқықтары саласындағы халықаралықстандарттарды ұлттық заңнамаға енгізу бойынша жоспарлы жұмыс жүргізілуде. Атап айтқанда, сот төрелігін қамтамасыз етуде және тиімді құқыққорғау институттарын қалыптастыруда адамқұқықтарын қорғауға бағытталған ауқымдыконституциялық реформа жүргізілді.
“Қазақстан Республикасындағы Адамқұқықтары жөніндегі уәкіл туралы” жаңаКонституциялық заңды қабылдау арқылы адамқұқықтары жөніндегі уәкілдің рөлі мен мәртебесікүшейтілді.
Конституцияның 83-1-бабының нормаларыменуәкіл қызметінің міндеттері, Тәуелсіздік кепілдігіжәне өкілеттіктерді жүзеге асыру кезіндегіесептілік бекітілді.
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл-адам меназаматтың құқықтары мен бостандықтарынқорғаудың, олардың сақталуы мен құрметтелуініңмемлекеттік кепілдігін қамтамасыз ету мақсатындаҚазақстан президентінің ұсынуы бойыншаҚазақстан Парламентінің Сенаты сайлайтынҚазақстан Республикасындағы лауазымды адам.
Бұл институт адам құқықтарын мемлекеттіклауазымды тұлғалардың қол сұғушылықтарынанқорғауға, заңнама мен құқық қолданупрактикасының дамуын қамтамасыз етуге, ағартушылық бағдарламаларды әзірлеуге жәнеенгізуге арналған.
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл-ешқандаймемлекеттік органға бағынбайтын және тек азаматтардың мүддесі үшін әрекет ететін тәуелсізтұлға. Ол өз қызметін заңдылық, құқықтықадамгершілік және әділеттілік принциптерінегізінде жүзеге асырады.
Алайда, ескерту бар.
Біз жоғары қадағалау органын, соттарды жәнесотқа дейінгі тергеуді жүзеге асыратын органдардыалмастырмаймыз.
Комиссардың алдында тұрған міндет бір жәнеол Конституцияда айқындалған. Бұл адамның және азаматтың бұзылған құқықтары менбостандықтарын қалпына келтіруге жәрдемдесу, адам мен азаматтың құқықтары менбостандықтарын ілгерілету.
Қазақстандық Омбудсмен институтыныңбарлық жұмысы оны шешуге бағытталған.
– Омбудсмен институты дегеніміз не?
– Омбудсмен институтына тікелей Адамқұқықтары жөніндегі уәкіл, оның өңірлердегіөкілдері, Адам құқықтары жөніндегі уәкілдіңқызметін қамтамасыз ететін адам құқықтарыжөніндегі Ұлттық Орталық тұлғасындағы жұмысорганы кіреді.
Уәкілдің жанында консультативтік-кеңесшіоргандар жұмыс істейді: Адам мен азаматтыңқұқықтары мен бостандықтарын қорғау саласындажұмыс тәжірибесі бар адамдардан тұратынсараптамалық кеңес; Ұлттық алдын алу тетігініңқатысушыларын үйлестіруді жүзеге асыратынҮйлестіру кеңесі.
Ұлттық алдын алу тетігі қатысушыларының өзқызметіндегі абсолютті тәуелсіздігін атап өткенжөн.
Омбудсмен институты-бұл азаматтардыңшағымдарына жауап беруге арналған орган ғанаемес, сонымен қатар елдің бүкіл құқықтық тетігінреформалау мен жаңғырту процесінің маңыздықатысушысы.
Институттың жұмысы азаматтардыңмемлекеттік органдарға және тұтастай құқықтықжүйеге деген сенімін нығайтуға айтарлықтай ықпалетеді. Уәкіл мемлекеттік органдардың іс-әрекеттеріндегі заңдылықты бақылаудықамтамасыз етеді, құқықтық мәдениет деңгейінарттыруға және халық арасында құқықтық сананықалыптастыруға ықпал етеді.
Уәкілдің халықаралық ұйымдармен жәнесеріктестермен өзара іс-қимылы біздің еліміздіадам құқықтары саласындағы сындарлы диалог пенынтымақтастық үшін неғұрлым ашық ете отырып, Қазақстанның халықаралық аренадағы құқыққорғау қызметінің көкжиегін кеңейтуге мүмкіндікбереді.
– Адам құқықтары жөніндегі уәкілдіңөкілдері туралы толығырақ айтып беріңізшіжәне олар қандай функцияларды орындайды?
– Уәкілдің міндеті күрделі және көп қырлыболып табылады, әсіресе, әртүрлі әлеуметтік-экономикалық жағдайлары бар елді мекендердіңедәуір саны бар Қазақстан Республикасының кеңаумағы контекстінде.
Барлық өңірлердің тиімді жұмысы менқамтылуын қамтамасыз ету үшін адам құқықтарыжөніндегі уәкілдің құрылымында әрбір облыстажәне Республикалық маңызы бар қалада әрекетететін өкілдер көзделген.
Жақында ғана, ағымдағы жылдың 9қаңтарында мені Ақмола облысы бойынша адамқұқықтары жөніндегі уәкілдің өкілі етіптағайындады. Аймақтардағы адам құқықтарыжөніндегі уәкіл өкілдерінің жұмысы ерекшемаңызға ие, өйткені ол елдің әр түкпіріндегіазаматтардың құқықтарының бұзылуына жедел денқоюға бағытталған.
Орталық аппарат пен өңірлік өкілдерарасындағы тиімді өзара іс-қимыл нәтижесіндебарлық деңгейдегі азаматтардың құқықтары менбостандықтарын қорғаудың кешенді жүйесіқұрылады.
Өкілдер келесі функцияларды орындайды:
✓ Өңірлік мониторинг. Жергілікті жерлердегіадам құқықтарының жағдайына мониторингжүргізеді, белгілі бір саладағы бұзушылықтартуралы ақпарат жинайды. Айта кету керек, өкілдербұзушылықтарды анықтап қана қоймай, туындағанмәселелерді, соның ішінде медиация менкеліссөздердің көмегімен жедел шешуге тырысады.
✓ Шағымдарды қабылдау және беру. Әраймақта өкілдер шағымдармен уәкілге жүгінгісікелетін азаматтар үшін негізгі байланыс нүктелеріболып табылады. Олар азаматтардан шағымдардықабылдайды, оларды орталық кеңсеге жібередінемесе мүмкін болса, жергілікті өзін-өзі басқаруоргандарымен өзара әрекеттесу арқылы жергіліктімәселелерді шешеді.
✓ Жергілікті деңгейде ұсыныстарды әзірлеужәне іске асыру. Өкілдер адамның құқықтары менбостандықтарына қатысты мәселелерді шешуге,оның ішінде жергілікті билікке аймақтағыжағдайды жақсарту бойынша ұсыныстар беру арқылы тікелей әсер етеді. Мұндай ұсынымдаразаматтардың әлеуметтік құқықтарын қамтамасызету (мысалы, Денсаулық сақтау немесе білім беру саласында), сондай-ақ азаматтарды құқық қорғауоргандарының заңсыз әрекеттерінен қорғаумәселелеріне де қатысты болуы маңызды.
✓ Профилактикалық қызмет. Жергілікті өкілдеразаматтардың құқықтық сауаттылығын арттыруғабағытталған іс-шараларды ұйымдастыруға белсендіқатысады, сондай-ақ олардың құқықтары мен осықұқықтарды қорғау тәсілдерін түсіндіру үшінхалықтың әртүрлі топтарымен тұрақты кездесулерөткізеді.
– Азаматтар не туралы жиі шағымданады?Қандай құқықтар ең көп бұзылады? Адамқұқықтары жөніндегі уәкілге қандайпроблемалар жиі жүгінеді?
– Халықтың адам құқықтарын қорғау деңгейінеқанағаттануын бағалайтын әмбебап индикатор бар.
Бұл жолданымдардың саны.
2024 жылы Адам құқықтары жөніндегі уәкілгежолданымдар саны едәуір өсті, бұл азаматтардыңқұқық қорғау институтына деген сенімініңартқанын көрсетеді. Сонымен, Омбудсменкеңсесіне 6 748 жолданым келіп түсті, бұл 2023жылмен салыстырғанда 11% – ға артық.
Жолданымдарды қарау шеңберінде 94лауазымды тұлға тәртіптік жауапкершілікке, 5 -әкімшілік жауапкершілікке тартылды.
Уәкілетті өкілдердің көмегімен 4 қылмыстық істіркелді.
Ақмола облысы бойынша Адам құқықтарыжөніндегі уәкіл өкілінің атына 2024 жылымедициналық қызмет көрсету, еңбек заңнамасы,құқық қорғау органдарының қызметі, әлеуметтікмәселелер және сот шешімдерімен келіспеумәселелері бойынша 148 жолданым келіп түсті.
Әр түрлі мәселелер бойынша 126 азаматқабылданды. Жолданымдарды қарау барысындауәкілетті органдардың атына 14 ұсыныс жіберілді, оларды қарау нәтижелері бойынша бұзушылықтаржойылды.
Мандатты мекемелерге 49 бару өткізілді, олардың нәтижелері бойынша уәкілетті органдарға201 ұсыныс жіберілді.
Сонымен бірге, біздің міндетіміз – адамныңбұзылған іргелі құқықтарын, яғни өмір сүру,жұмыс істеу, еңбекақы төлеу, білім алу және т.б. құқықтарын қорғау және қалпына келтіруге жәрдемдесу.
Және әлі де сатып алынған құқықтар бар. Адамсатып алған құқықтар бар, мысалы, автокөліктібасқару құқығы. Бұл адам белгілі бір жасқажеткенде және емтихан тапсырған кезде ғана пайдаболады.
Біз бұл мәселелермен айналыспаймыз. Ол үшінқұзыретті органдар бар, олардың қызметінжоғарыда айтқанымдай, біз алмастырмаймыз.
Сондай-ақ, комиссар белгілі бір салаға араласаалмайтын нормалар бар. Бұл сотқа дейінгі тергеумен сот төрелігін жүзеге асыруға қатысты.Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестіккодексінің 201-бабы сотқа дейінгі тергеп-тексерудеректерін жария етуге жол бермеуді белгілейді.”Қазақстан Республикасы сот жүйесі жәнесудьяларының мәртебесі туралы” ҚазақстанРеспубликасы Конституциялық заңының 1-бабындасот төрелігін іске асыру жөніндегі соттыңқызметіне қандай да бір араласуға жолберілмейтіндігі белгіленген.
Бұдан басқа, халықтың бастамасы бойыншатуындайтын жария-құқықтық дауларды қараукезінде азаматтардың құқықтарын қорғау тетігіенгізілді.
Яғни, егер азамат өзінің шешімдеріне немесеәкімшілік актілерді қабылдауға уәкілеттімемлекеттік органдар мен ұйымдардыңәрекеттеріне наразы болса, ол ҚазақстанРеспубликасының Әкімшілік рәсімдік-процестіккодексінің тәртібімен шағымдануға құқылы.
– Ақмола облысы бойынша Адамқұқықтары жөніндегі уәкілдің өкіліне шағымдықалай беруге болады?
– Жолданымдарды іздеу жүйесінде Адамқұқықтары жөніндегі ұлттық орталықты таңдауарқылы “e-Otinish” порталы арқылы беруге болады.
Сондай-ақ өкілдік кеңсесінің мекенжайы:020000, Ақмола облысы, Көкшетау қаласы, Абайкөшесі 87Б. Барлық сұрақтар бойынша келесітелефон нөмірлері бойынша хабарласуға болады:8(7162)502512, 8(7162)524151. Шағым адамқұқықтары жөніндегі уәкілдің атына жазбаша түрдеөтініш берушімен немесе оның заңды өкілімен,мемлекеттік немесе орыс тілдерінде еркін нысандажіберіледі және тегі, аты, әкесінің аты жәнетұрғылықты немесе жұмыс орны туралымәліметтерді қамтуға тиіс.
– 2025 жылға арналған басымдықта сізқандай міндеттер қойдыңыз?
– Биыл біз адам құқықтарының қорғалужағдайына мониторинг жүргізу, бұзылған адамқұқықтарын қалпына келтіруге жәрдемдесу,құқықтық ағарту бағытында жұмыстыжалғастырамыз.
– Гүлнар Хамитқызы, сіздергеынтымақтастыққа ашықтық пен қызықтыдиалог үшін зор алғысымызды білдіреміз.Ақмола облысы бойынша адам құқықтарыжөніндегі уәкілдің жаңадан тағайындалған өкіліретінде сіздерге табысты қызмет пен үлкеннәтижелер тілейміз.
