2023 жылғы 1 қаңтардан бастап енгізу бойынша
жұмыс берушілердің міндетті зейнетақы жарналары
Жұмыс берушілердің 5% – міндетті зейнетақы жарналарын енгізу 2014 жылы Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесін 2030 жылға дейін одан әрі жаңғырту жөніндегі тұжырымдамада көзделген, ал 2015 жылы заңнамалық түрде бекітілген. ЖМЗЖ енгізу 2018 жылғы 1 қаңтардан басталуы тиіс еді. Алайда, міндетті әлеуметтік медициналық сақтандырудың жоспарланып отырған енгізілуін ескере отырып, осы түзетулерді қолданысқа енгізу мерзімі 2020 жылға ауыстырылды. 2019 жылы Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша заңнамалық түзетулер қабылданды, оған сәйкес ЖМЗЖ енгізу мерзімі 2023 жылға ауыстырылды.
Бес жылдық кезеңді (2018 жылдан 2022 жылға дейін) ескере отырып, жұмыс берушілерді жұмыс берушінің 5% міндетті зейнетақы жарналарын енгізуге дайындау үшін оларды 2023 жылдан бастап енгізу мәселесін “тосын сый”деп санау қиын.
Жұмыс берушінің міндетті зейнетақы жарналарын салық алымдарымен салыстыруға болмайды, зейнетақы жарналары мен салық алымдарының олардың пайдасына төленетін жеке тұлғаларға қатысты дербестендірудегі негізгі айырмашылығы.
Неліктен ЖМЗЖ енгізу қажет?
Жұмыс берушінің міндетті зейнетақы жарналары қазақстандықтардың, болашақ зейнеткерлердің әл-ауқатын арттыру мақсатында енгізілетіні сөзсіз. Атап айтқанда, бұл ынтымақты өтілі жоқ (1998 жылға дейін) не ынтымақты жүйедегі өтілі мардымсыз азаматтар үшін өзекті.
Бүгінде зейнетақымен қамсыздандыруға тек қызметкерлер мен мемлекеттің өздері ғана қатысады. Бұған зиянды өндірістердің қызметкерлері жатпайды, 400 мыңнан астам адам, олар үшін жұмыс берушілер 5% кәсіптік зейнетақы жарналарын төлейді.
Айта кету керек, зейнетақының ортақ бөлігі жыл сайын азайып келеді. Жаңа және жұмыс істеп тұрған алушылардың зейнетақы мөлшері арасындағы алшақтық тек соңғы 5 жылда 13% – дан 30% – ға дейін ұлғайды, бұл табысты зейнетақы төлемдерімен алмастыру деңгейіне әсер етеді. Бұл ретте жұмыскердің жарналарының 10% – ы барабар зейнетақы мөлшерін қамтамасыз ету үшін жеткіліксіз. Мұны халықаралық тәжірибе растайды. Мысалы, ЭЫДҰ елдерінде жарналардың орташа мөлшерлемесі шамамен 18% – ды, Сингапурде-37% – ды (оның 20% – ын жұмыс беруші төлейді), Ресей Федерациясында жұмыс беруші үшін мөлшерлеме 22% – ды, Беларусь Республикасында 28% – ды және тағы 1% – ды қызметкер төлейді.
ЖМЗЖ енгізу зейнетақы жүйесін дамыту жөніндегі басқа шаралармен қатар алушылардың еңбек өтіліне барабар лайықты зейнетақыны қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
ЖМЗЖ енгізу халықаралық стандарттарға сәйкес келетін, зейнеткерлік жасқа жеткен кезде (зейнетке шыққаннан кейін табысты алмастыру коэффициенті) қазақстандықтардың зейнетақы жинақтарының барабар деңгейін сақтауға мүмкіндік береді.
Бұл ретте жұмыс берушіге жүктеме қолайлы деңгейде, оның ішінде МЗЖ төленген соманы салық салынғанға дейінгі шегерімге жатқызу бөлігінде салық кодексінің шеңберінде көзделген жеңілдіктердің есебінен қалады.
ЖМЗЖ енгізу екі рет кейінге қалдырылғанын ескере отырып, бұл норманың күшін жоюға бола ма?
ЖМЗЖ енгізу мерзімін одан әрі кейінге қалдыру болашақ зейнеткерлерді зейнетақымен қамсыздандыру деңгейіне теріс әсер етеді. Атап айтқанда, осыдан ағымдағы ғасырдың 40-шы жылдары зейнетке шығатын қазақстандықтар зардап шегуі мүмкін. Актуарлық есептер бойынша олардың төлемдерінің мөлшері 50-60 жылдары зейнетке шығатындарға қарағанда 30%-ға төмен болады.
Сондықтан, бүгінгі күні осы норманы енгізуді тоқтату немесе кейінге қалдыру мәселесі қаралмайды.
2023 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданыстағы жинақтаушы жүйе қызметкерлер кірістерінің 5%-ы мөлшерінде жұмыс берушілердің жарналары есебінен қалыптастырылатын жаңа шартты-жинақтаушы құрамдауышпен толықтырылатын болады.
Ұсынылып отырған шартты-жинақтаушы жүйеде (ЕҚЖ) жинақтаушы (шартты шоттарда жинақтау арқылы), сондай-ақ зейнетақымен қамсыздандырудың бөлу тетіктері де іске асырылатын болады.
Жаңа зейнетақы жүйесіне қатысушылар пайдасына жұмыс берушілер қызметкерлердің табыстарынан есептелген және жұмыс берушінің өз қаражаты есебінен БЖЗҚ-дағы дербестендірілген шартты-жинақтаушы шоттарға аударылған міндетті 5% – дық зейнетақы жарналарын аударатын жұмыскерлер болады.
Жүйенің әрбір қатысушысы үшін шартты зейнетақы шоты ашылады, онда жұмыс берушілер аударатын жарналардың сомасы тіркеледі және шартты зейнетақы жинақтары қалыптастырылады.
Жұмыс берушілерден түсетін зейнетақы жарналары капиталдандырылмайды және жекелеген тұлғалардың меншігіне айналмайды, бірақ ЖМЗЖ есебінен ағымдағы зейнетақыны төлеуге жұмсалатын болады.
Қызметкер зейнеткерлік жасқа жеткен және кемінде бес жыл қатысу өтілі болған кезде шартты-жинақтаушы құрамдауыштан алынатын зейнетақы мөлшері шартты зейнетақы шотында қалыптастырылған жинақтарға және күтілетін өмір сүру ұзақтығына қарай айқындалады.
Яғни, зейнетақы азаматтардың еңбек қызметінің барлық кезеңінде қалыптастырылған, күтілетін өмір сүру ұзақтығына байланысты уақытқа бөлінген зейнетақы жинақтарының сомасына баламалы болады.
ЖМЗЖ есебінен зейнетақы төлемдерін алуға қатысу өтілі кемінде 5 жыл (60 ай), 2 ең төмен күнкөріс деңгейінен аспайтын мөлшердегі зейнеткерлік жасқа толған тұлғалар құқылы болады.
ЖМЗЖ есебінен зейнетақы төлемдері өмір бойы төленетін болады, бұл ретте жыл сайын зейнетақы мөлшері индекстелетін болады.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесіне қарағанда, шартты-жинақтаушы құрамдауыштағы ЖМЗЖ есебінен зейнетақы мұраға қалдырылмайтынын (өйткені ол қызметкердің меншігі болып табылмайды) және оларға зейнетақы жинақтарының сақталуы жөніндегі кепілдік таралмайтынын атап өту қажет.
Бұдан басқа, алғашқы төлем келіп түскен кезде ЖМЗЖ салымшылары үшін автоматты режимде БЖЗҚ-да шартты зейнетақы шотын ашу көзделеді, яғни бірінші ЖМЗЖ келіп түскен кезде шот автоматты түрде ашылатын болады.